नेपाली अक्षर संरचनाध्वनिभन्दा ठूलो भाषिक एकाइ अक्षर हो । अक्षरको उच्चारण एक झड्कामा हुन्छ । नेपाली वर्णमालाका स्वर वर्णहरू आक्षरिक हुन् भने व्यञ्जनवर्ण स्वरको सहायतामा उच्चारित भएर अक्षर बन्छन्।नयाँ पाठ
कथन/उक्तिपरिवर्तन
१) उक्तिपरिवर्तन: उक्तिलाई कथन पनि भनिन्छ। कथन दुई प्रकारका
हुन्छन्- क) प्रत्यक्ष कथन र ख) अप्रत्यक्ष कथन। अप्रत्यक्ष कथनबाट प्रत्यक्ष्य
कथनमा अथवा प्रत्यक्ष कथनबाट अप्रत्यक्ष कथनमा परिवर्तन गर्ने कथनपरिवर्तन भनिन्छ।
अ) प्रत्यक्ष कथन: कसैको कथन वा बोलीलाई जस्तो छ त्यस्तै
प्रस्तुत गर्नु प्रत्यक्ष कथन हो। प्रत्यक्ष कथनमा कथयिता अंश र कथन अंश गरी दुई
भाग हुन्छन्। कथन अंशलाई छुट्याउन उद्धरण चिह्नको प्रयोग गरिन्छ।
१) रामले भन्यो- “ म व्यापार गर्छु।”
२) मैले भनेँ- “व्यापारका लागि आवश्यक लगानी म उपलब्ध गराउँछु।”
आ) अप्रत्यक्ष कथन :
कसैको कथन वा बोलीलाई जस्तो छ त्यस्तै नराख्ने र कथनमा व्याकरणात्म तथा भाषिक
परिवर्तन भए पनि वक्ताले व्यक्त गरेको भाव नबिगारी प्रस्तुत गर्नु अप्रत्यक्ष कथन
हो। प्रत्यक्ष कथनमा पनि कथन अंश र कथयिता अंश हुन्छ तर यसलाई उद्धरण चिह्नले
छुट्याइएको हुँदैन।
१) म व्यपार गर्छु भनी रामले भन्यो।/ रामका अनुसार ऊ व्यापार
गर्छ। रामले व्यापार गर्ने कुरा गर्यो।
२) मैले व्यपारका लागि आवश्यक लगानी उपलब्ध गराउने वचन दिएँ। /
मैले व्यपारका लागि आवश्यक लगानी दिन्छु भनेर भनेँ।
·
अप्रत्यक्ष
कथनमा परिवर्तन गर्दा-
क) कथनको भावअनुसार बताउनु, आदेश दिनु, सोध्नु, स्वीकार गर्नु,
प्रश्न गर्नु, अनुरोध गर्नु, बुझाउनु आदि क्रियामा परिवर्तन गर्नुपर्छ।
ख) यो, यी, यिनी, यहाँ, आज आदि शब्दलाई आवश्यकताअनुसार त्यो,
ती, तिनी, त्यहाँ, हिजो आदि शब्दमा बदलिन्छ।
उदाहरण: प्रत्यक्ष- रामले भन्यो, “राम्रोसँग पढ,
नत्र असफल हुन्छौ।”
अप्रत्यक्ष- रामले राम्रोसँग नपढे असफल हुन्छौ
भनेर चेतावनी दियो।
प्रत्यक्ष- हरिले भन्यो, “म तिमीहरूलाई यहाँ
काम दिन्न।”
अप्रत्यक्ष- हरिले उनीहरूलाई त्यहाँ काम
दिन्न भनेर गर्जियो।
अभ्यास:
१) तलका प्रत्यक्ष कथनका वाक्यलाई अप्रत्यक्ष कथनमा परिवर्तन
गर्नुहोस् ।४
क) गुरुले भन्नुभयो-“तिमी राम्रोसँग पढ।”
रामले भन्यो-“ म मेहनत गर्ने
प्रयास गर्छु।”
गुरुले भन्नुभयो- “ खुसी लाग्यो।”
रामले भन्यो-“ हजुरको आज्ञाको पालन गर्नु मेरो कर्तव्य हो।”
२) तलका अप्रत्यक्ष कथनका वाक्यलाई प्रत्यक्ष कथनमा परिवर्तन
गर्नुहोस्।४
क) रामले भाइलाई पसलबाट साग किनेर ल्याउन आदेश दियो। भाइले
आफ्नो खुट्टा दुखेको कुरा बतायो। रामले भाइको कुरामा शङ्का लागेको बतायो । आमाले
भाइ भर्खरै लडेको कुरा रामलाई सुनाउनुभयो।
ख) आज अर्चनाले आफू विद्यालय नजाने बताइन्। बहिनीले उनी नजाने भए
आफू पनि नजाने अडान लिइन्। आमाले विद्यालय जान नमान्नुको कारण सोध्नुभयो। आमाले
दुवैजनालाई विद्यालय जान आदेश दिनुभयो।
३) तलको अनुच्छेदमा भएका प्रत्यक्ष कथनका वाक्यलाई अप्रत्यक्ष
कथनमा र अप्रत्यक्ष कथनका वाक्यलाई प्रत्यक्ष कथनमा परिवर्तन गर्नुहोस्। ४
क) गौरवले भन्यो, “स्वाधीन काम गर्दैन।”
स्वाधीनले आफू बिरामी भएको बतायो। अधिकृतले काम गर्न सक्ने नयाँ मान्छे खोजेर
ल्याउन निर्देशन दियो। गौरवले भन्यो, “ हुन्छ, म अहिले नै ल्याइहाल्छु।”
Next
ReplyDeleteविविध शब्दहरू
ReplyDeleteक) अनुकरणात्मक शब्द :- कुनै वस्तु वा पदार्थको आवाज तथा व्यवहारको नक्कल नै अनुकरण हो। यस्तो अनुकरण बुझाउने शब्द नै अनुकरणात्मक शब्द भनेर चिनिन्छ। अनुकरण ध्वनिमा आधारित वा दृश्यमा आधारित हुन्छ ।
उदाहरण:
१) खुरुखुरु (लेख्नु/हिँड्नु/ कुनै काम गर्नु)
२) खलखली ( पसिना आउनु)
३) गजक्क ( हुनु)
४) घुटुक्क ( निल्नु)
५) हरहर ( तिर्खा लाग्नु)
६) घत्रक्क ( खस्नु)
७) चिरबिर ( चरा कराउनु ) आदि
वाक्यमा प्रयोग
#थरथर = उनीहरू डरले थरथर काँपिरहेका छन् ।
# थचक्क = अर्चना खाटमा थचक्क बसी।
# फटाफट = हरि फटाफट हिँड्दै छ।
ख) पारिभाषिक शब्द :-
खास खास क्षेत्रमा चल्ने, विशिष्ट अर्थमा प्रयोग हुने तथा परिभाषामा दिएर शब्दको अर्थ थाह पाइने शब्दलाई पारिभाषिक शब्द भनिन्छ ।
उदाहरण:
१) वैधानिक = विधान वा नियमअनुसारको कुरा
२) निर्दलीय = कुनै राजनीतिक दलको व्यवस्था नगरिएको
३) नागरिकता = नागरिक हुनुको भाव वा अवस्था
४) परीक्षण = चेक, जाँच गर्ने काम
५) पत्रकार = लेख, रचना, समाचार आदिको सङ्कलन सम्पादन तथा प्रकाशन गर्ने व्यक्ति
ग) प्राविधिक शब्द:-
कुनै पनि किसिमको विज्ञान, प्रविधि तथा शिल्पकला आदिसँग सम्बन्धित रहेका शब्दहरू प्राविधिक शब्द हुन् । प्राविधिक शब्दहरू पनि पारिभाषिक किसिमका हुन्छन् ।
उदाहरण:-
रेडियो = तारको सम्बन्ध नभैई बिजुलीको सहायताबाट टाढाटाढाको खबर आदि प्रसारण गर्ने एक यन्त्र ।।
प्रसारण= व्यापक रूपमा फैलाउने वा प्रचारप्रसार गर्ने काम
विषाणु = विषालु वा सङ्क्रामक रोग सार्ने सूक्ष्म जीव ( भाइरस)
कीटाणु= रोग उत्पन्न गर्ने सूक्ष्मदर्शी सजीव वस्तु
जीवाणु = अनेक प्रकारको रोग उत्पन्न गर्न सक्ने जीवनशक्तियुक्त सूक्ष्म जीव
शल्यक्रिया = चिरफारद्वारा शारीरिक उपचार गरि ठीक पार्ने काम
प्राविधिक /पारिभाषिक शब्दको वाक्यमा प्रयोग
# प्रश्नावली = सर्वेक्षण गर्न सबै प्रश्नावली तयार पारिएको छ
# बहुमुखी = देवकोटा बहुमुखी प्रतिभा भएका व्यक्ति थिए।
# परिपत्र = शिक्षा मन्त्रालयबाट कोरोना महामारीको समयमा विद्यालय बन्द गर्न सबै स्थानीय तहलाई परिपत्र गरिएको छ।
#मसौदा = संविधानको मसौदा तयार गर्न विभिन्न विद्वानको सहयोग लिइएको थियो।
# समानान्तर = समानान्तर चतुर्भुज बनाउने प्रयासमा अभिषेकले तीन दिन बितायो।
घ) श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द :-
सुन्दा एउटै जस्तो लाग्ने तर भिन्न अर्थ जनाउने शब्द श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द हुन् ।
उदाहरण :-
१) आँसु = अश्रु / आशु= छिटो
२) बाग = बगैँचा / बाघ= हिंस्रक जन्तु
३) बीस = अङ्क २० / विष= जहर/ बिख
४) बा = पिता / वा = अथवा
५) गर्व= अभिमान / गर्भ= कोख/ गोप्य स्थान
ङ) पर्यायवाची शब्द:-
कुनै शब्दको समान अर्थ दिने शब्दलाई पर्यायवाची शब्द भनिन्छ।
उदाहरण
मान्छे = नर, मानिस
स्कुल = विद्यालय , पाठशाला
जल = पानी, सलिल
च) विपरीतार्थक शब्द:-
उल्टो अर्थ दिने शब्दलाई विपरितार्थक शब्द भनिन्छ।
उदाहरण :
स्वर्ग = नर्क
उच्च = नीच
चढ्नु = झर्नु
चोर = साधु
जित्नु = हार्नु
छ) अनेकार्थी शब्द:-
कुनै शब्दको एउटा मात्रै अर्थ नलागेर धेरै अर्थ लाग्ने शब्दलाई अनेकार्थी शब्द भनिन्छ ।
उदाहरण :
ताप= दु:ख/ तातो
दर = भाउ / तीजमा खाने दर
हार = पराजय/ लहर / माला
मास = महिना/ दाल / मास्ने काम गर
ज) लघुतावाची शब्द
कुनै बस्तुको सानो रूप बुझाउने शब्दलाई लघुतावाची शब्द भनिन्छ।
झोला ........... झोली
डालो........... डाली
पुस्तक .......... पुस्तिका
अचार..........पित्को
खुकुरी.......... कर्द
उखान / टुक्का
झ) उखान :-
लोकजीवनमा प्रचलित कथन वा उक्तिलाई उखान भनिन्छ। उखानलाई लोकोक्ति, आहान, कहावत पनि भनिन्छ।
उदाहरण :-
१) अड्को पड्को तेलको धूप
२) अरूको लाख आमाको काख
३) आफू नमरी स्वर्ग देखिन्न
वाक्यमा प्रयोग
एक हातले ताली बज्दैन = परिवार राम्रोसँग चलाउन श्रीमान र श्रीमतीले एकअर्कालाई साथ दिनुपर्छ, उखान नै छ नि एक हातले ताली बज्दैन ।
ञ) टुक्का :-
लाक्षणिक अर्थ लाग्ने रसिलो झरिलो वाक्यांश टुक्का हो। अभिव्यञ्जनपूर्ण टुक्रे वाक्यलाई टुक्का भनिन्छ।
उदाहरण )
१) आलु खानु :- मर्नु / असफल हुनु
२) ज्यान दिनु :- मरिहत्ते गर्नु
३) डाडुमा पानी तताएर मर्नु :- हुतीहारा हुनु
४) जहाज डुब्नु :- बर्बाद हुनु
५) थाङ्नामा सुताउनु :- धोका दिनु/ झुक्याउनु
वाक्यमा प्रयोग
# पाउ मोल्नु = कार्यकर्ताहरू आफ्नो काम सफल पार्न नेताको पाउ मोल्न तयार हुन्छन् ।
# धोती न टोपी हुनु = चोरबाटो प्रयोग गरेर अमेरिका जान लाखौँ खर्च गरेको हरि अहिले धोती न टोपी भएको छ।
# दिन फर्कनु = दु:खमा बाल्यकाल बिताएको हरिको अहिले दिन फर्किएको छ।
फुपू लिङ्ग परिवर्तन
Delete